Najbardziej okazałym i jednym z najstarszych zabytków Lubina jest gotycki kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej (wcześniej – Najświętszej Panny Marii). Pierwsza budowla sakralna w tym miejscy powstała prawdopodobnie około roku 1203 lub 1205, a więc dość długo przed lokacją „nowego” miasta (ok. 1289 – 1295). Budowę obecnie istniejącej świątyni rozpoczęto przypuszczalnie przed 1349 rokiem. Opierając się na zachowanych dokumentach można wnioskować, iż budowa i stopniowa rozbudowa obiektu trwały bardzo długo i sama koncepcja rozwiązania architektonicznego ulegała częstym zmianom. Wzmianka z 1369 roku odnosi się do przebudowy, bądź rozbudowy istniejącego już obiektu. Zapewne odbudowy, a może i przebudowy wymagała świątynia po zniszczeniach w wyniku najazdów husyckich w latach 1428 i 1431, gdyż położona była w bezpośrednim sąsiedztwie miejskich obwałowań. W latach 1460 -1465 pracami nad rozbudową kościoła kierował znany wrocławski budowniczy Mikołaj Hoferichter. Całość prac budowlanych zakończono dopiero w 1511 roku. Tak długi okres budowy i rozbudowy świątyni miał niewątpliwie wpływ na wyjątkowo nietypowy układ przestrzenno – architektoniczny obiektu.
W efekcie licznych nawarstwień i etapów prac budowlanych oraz przeróbek powstała bardzo interesująca budowla z licznymi nieregularnościami kompozycji, zachowując przy tym wszystkie cechy stylowe. W czasie walk o miasto w lutym 1945 roku, kościół został w znacznej mierze uszkodzony, między innymi częściowemu zniszczeniu uległ dach i ściany kampanili (dzwonnicy). W takim stanie był częściowo użytkowany od 1947 roku przez prawosławnych osadników łemkowskich. Dopiero w 1959 roku, po przekazaniu świątyni parafii katolickiej, przeprowadzono w latach 1959 – 1961 prace zabezpieczające i remontowe. Wówczas to w miejsce wspaniałego ołtarza głównego z 1522 roku (pentaptyk Zaśnięcia Panny Marii), przeniesionego do katedry wrocławskiej jeszcze w 1948 roku, ustawiono skromny XVIII- wieczny, barokowy ołtarz z kościółka gotyckiego w Legnickim Polu, który w tym czasie został zaadoptowany na Muzeum Bitwy Legnickiej.
Kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej jest orientowaną, trójnawową bazyliką o podwyższonych nawach bocznych, murowaną z cegły gotyckiej w układzie jednowozówkowym. Zarówno nawa główna jak i nawy boczne o podziale trójprzęsłowym. Lewa, północna nawa przedłużona jest w stronę prezbiterium o kolejne trzy przęsła. Trójprzęsłowe, wydłużone prezbiterium zakończone nieregularnym wielobokiem. Od strony południowej do prezbiterium przylega dwukondygnacjowa przybudówka na rzucie prostokąta.
Jej dolna część obejmuje zakrystię, zaś na piętrze – kaplicę. Do północnej nawy bocznej przylegają dobudowane kaplice i kruchta (sień). W świątyni znajdują się niemal wszystkie rodzaje gotyckich sklepień: żebrowo-krzyżowe – prezbiterium i nawy boczne (bez przyprezbiterialnej części nawy północnej), gwiaździste – nawa główna, sieciowe – jedna z kaplic północnych. Dach o konstrukcji drewnianej, kryty dachówką ceramiczną. Otwory okienne i drzwiowe o wykroju ostrołukowym. W oknach od strony północnej znajdują się charakterystyczne, kamienne maswerki. Portale wejściowe są bogato profilowane o niemal idealnych proporcjach. Z zewnętrznego wystroju architektonicznego na uwagę zasługuje zachodni szczyt nawy głównej – bogato rozbudowany pionowymi i poziomymi podziałami fasady, przeplatających się form architektury gotyckiej i wczesnorenesansowej.
Wyposażenie wnętrz jest bardzo różnorodne i bogate w formie. Na szczególną uwagę zasługuje znajdujący się w północnym narożu prezbiterium (za głównym ołtarzem), wysokie na 10 metrów kamienne sakramentarium o bardzo bogatej dekoracji architektonicznej z prowadzącymi doń schodkami, z równie bogato zdobioną kamienną balustradą. Również późnorenesansowa ambona z 1623 roku charakteryzuje się bogatymi zdobieniami. Szczególną uwagę zwraca balustrada z ażurowymi polami, wypełnionymi figuralnymi postaciami Ewangelistów i Apostołów oraz motywami roślinnymi. W świątyni zachowały się bardzo liczne całopostaciowe płyty nagrobne w strojach z epoki oraz rzeźbione i malowane epitafia o cechach gotyckich, renesansowych, i barokowych. Na wyróżnienie zasługują m.in. nagrobki: Krzysztofa von Zedlitz i jego żony Magdaleny von Schönau, Mikołaja von Niebelschütz, Jadwigi Wotissen, burmistrza Kretzmera, dr. med. Wacława Schultziusa oraz nieznanego z nazwiska pastora zmarłego ok. 1600 roku. Jedyne zachowane ołtarze, pochodzące z lubińskiej bazyliki, można podziwiać w katedrze wrocławskiej – wspomniany już pentaptyk przedstawiający Zaśnięcie Panny Marii oraz w Muzeum Narodowym we Wrocławiu – tryptyk Św. Sewera, z 1523 roku oraz ołtarz Matki Boskiej. Stojąca obok kościoła dzwonnica (kampanila), jak już wcześniej wspomniano, została nadbudowana w końcu XV wieku na baszcie miejskich murów obronnych. Obecnie jest to sześciokondygnacjowa budowla o rzucie kwadratowym, murowana z cegły gotyckiej o układzie jednowozówkowym. Wszystkie kondygnacje zaznaczone są odsadzkami w grubości muru lub poziomymi gzymsami. W każdej ścianie czwartej kondygnacji znajduje się jedno wysokie okno o wykroju ostrołukowym, zaś każda ściana piątej kondygnacji zdobiona jest pięcioma ostrołukowymi płycinami. W środkowych płycinach umieszczono okrągłe tarcze zegarowe. Wieża przykryta jest wysokim, ceramicznym dachem typu śląskiego z kalenicą. W trakcie działań wojennych w 1945 roku kampanila została pozbawiona pokrycia i poważnie została uszkodzona więźba dachowa. Wstępne prace zabezpieczające obiekt przed dalszą destrukcją przeprowadzono w 1958 roku na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu.