Trudności w zakresie koncentracji uwagi są jednym z najczęściej obserwowanych problemów u dzieci i młodzieży. Choć czasem są przejściowe i wynikają z naturalnych etapów rozwoju oraz okresowo pojawiających się trudności w życiu codziennym, mogą też sygnalizować poważniejsze problemy o podłożu psychologicznym, neurologicznym lub środowiskowym.
Najczęstszą kliniczną przyczyną trudności z uwagą jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej, znany jako ADHD. W populacji dzieci w wieku 3-12 lat rozpoznawalność ADHD wynosi 7,6%, a w wieku 13-18 lat 5,6% (Selari N, Ghasemi H, Abdoli N. i in. 2023).
Objawy obejmują trudności w zakresie uwagi: selektywność – czyli zdolność do skupienia uwagi na jednym, wybranym aspekcie otoczenia; trwałość – zdolność do utrzymywania uwagi przez dłuższy czas na jednej aktywności; przerzutność – umiejętność szybkiego i skutecznego przełączania uwagi między różnymi zadaniami lub elementami otoczenia; podzielność – zdolność do jednoczesnego skupiania się na więcej niż jednym bodźcu; rozpiętość – odnosi się do ilości czasu, przez jaki dana osoba może skoncentrować na czymś swoją uwagę (Borkowska, 2008; Kołakowski, Wolańczyk, Pisula, Skotnicka i Bryńska, 2014), a także impulsywność oraz nadruchliwość. W obrazie ADHD najbardziej widoczne są jednak problemy z trwałością uwagi, czyli nadmierne rozpraszanie się pod wpływem bodźców zewnętrznych i zmiana aktywności. ADHD może występować także w postaci z przewagą nieuwagi, która często jest przeoczana, szczególnie u dziewcząt, a objawy obejmują wyłącznie deficyty uwagi, mniej bądź wcale objawy nadruchliwości i impulsywności. Jednakże zaburzenia koncentracji mogą wynikać nie tylko z ADHD, lecz także z doświadczania przez dziecko/nastolatka zaburzeń lękowych, problemów z nastrojem, trudności adaptacyjnych, nieprawidłowej higieny snu, nieregularnego trybu życia, przeciążenia bodźcami, czy stresem. Mogą wskazywać także na trudności edukacyjne (wymagania mogą przekraczać indywidualne możliwości) a także na problemy somatyczne. Jeśli obserwujemy u dziecka/nastolatka trudności w zakresie uwagi, warto zgłosić się do psychologa lub psychiatry, którzy pomogą zdiagnozować przyczynę trudności. Niniejszy artykuł skupia się na tym, jak wspierać dzieci i młodzież ze zdiagnozowanymi zaburzeniami uwagi lub obserwowanymi, lecz jeszcze niezdiagnozowanymi trudnościami w tym obszarze – zarówno w domu, jak i w szkole.
Jak wspierać dziecko/nastolatka w domu?
1. Organizacja przestrzeni do nauki – reguła czystego biurka
Właściwe zorganizowanie przestrzeni, w której pracuje dziecko, jest kluczowe dla lepszego utrzymania uwagi na wykonywanych zadaniach. Zbyt duża ilość bodźców w otoczeniu może prowadzić do łatwiejszego rozpraszania się. Dlatego ważne jest, aby przestrzeń do nauki była cicha, spokojna i pozbawiona zbędnych przedmiotów. W tym celu najlepiej jest wprowadzić regułę czystego biurka – to znaczy: podczas nauki na biurku znajdują się tylko rzeczy potrzebne do wykonania zadania, a na ścianie na przeciwko biurka nie wiszą rozpraszające rzeczy takie jak plakaty, tablica korkowa, obrazki itp. Warto zadbać o to, aby urządzenia elektroniczne były wyłączone lub znajdowały się w innym pomieszczeniu. Czasami bywa tak, że niektórym osobom łatwiej jest skupić się podczas gdy do ucha jednak docierają dźwięki, np. muzyki. Warto sprawdzić, jak jest w naszym przypadku – jeśli okaże się, że muzyka pomaga nam się skoncentrować i przekłada się to na efektywność naszej pracy, warto włączać ją podczas wykonywania zadań wymagających koncentracji. Ważne jest, by wybrać odpowiedni typ muzyki i dopasować ją do rodzaju wykonywanego zadania – pomocna może okazać się muzyka relaksacyjna. Może działać ona na poziomie emocjonalnym i poznawczym, pomagając obniżyć poziom stresu, poprawić nastrój i stworzyć sprzyjające warunki do pracy. W przypadku, w którym muzyka zamiast pomagać – przeszkadza, a dźwięki docierające z zewnątrz znacznie utrudniają pracę, warto wypróbować słuchawki bądź zatyczki wyciszające.
2. Rutyna i struktura dnia
Osoby z trudnościami w koncentracji uwagi czerpią korzyści z ustalonej rutyny. Lepiej funkcjonują, gdy ich dzień jest zorganizowany w sposób przewidywalny. Ustalenie stałych godzin nauki, odpoczynku i atrakcji pomaga w utrzymaniu koncentracji i organizowaniu pracy, a regularność w wykonywaniu codziennych czynności sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, co ułatwia koncentrację na zadaniach.
3. Techniki relaksacyjne
Techniki relaksacyjne to skuteczne narzędzia wspomagające koncentrację uwagi. Działają one na zasadzie zmniejszania napięcia emocjonalnego i fizycznego, co pozwala na lepsze zarządzanie stresem i napięciem. Regularne stosowanie takich technik może przyczynić się do poprawy zdolności koncentracji, a także pomóc w obniżeniu poziomu lęku czy impulsywności. Dokładną instrukcję każdej z wymienionych technik relaksacyjnych można bez trudności odnaleźć w sieci, np. na YouTube. Dzięki tym technikom można nauczyć się, jak zarządzać swoimi emocjami i jak koncentrować się na zadaniach przez dłuższy czas.
-
Ćwiczenia oddechowe
Jedną z najprostszych i najskuteczniejszych technik relaksacyjnych są ćwiczenia oddechowe. Wykonywanie głębokich oddechów pomaga dziecku zredukować stres i poprawia dotlenienie mózgu, co wspomaga koncentrację. Przykład ćwiczenia to „oddech 4-7-8”: wciągamy powietrze przez nos przez 4 sekundy, zatrzymujemy oddech na 7 sekund, a następnie wydychamy powietrze przez usta przez 8 sekund. Powtarzanie tego ćwiczenia kilka razy w ciągu dnia może pomóc w zrelaksowaniu się i lepszym skupieniu na zadaniach.
-
Progresywna relaksacja mięśni
Progresywna relaksacja mięśni to technika, która polega na napinaniu, a następnie rozluźnianiu kolejnych grup mięśniowych w ciele. Ćwiczenie to pomaga stać się bardziej świadomym napięcia w ciele oraz nauczyć się, jak je rozluźniać. Proces rozpoczyna się od napinania mięśni stóp, stopniowo przechodząc do wyższych partii ciała (łydki, uda, brzuch, ręce, ramiona, szyja, twarz). Po kilku sekundach napięcia następuje rozluźnienie, a my koncentrujemy się na uczuciu odprężenia. To ćwiczenie zmniejsza poziom napięcia, co sprzyja koncentracji i poprawia samopoczucie. Jedną z technik polegającą na progresywnej relaksacji mięśni jest Trening Jacobsona.
Jak wspierać dziecko/nastolatka w szkole?
1. Indywidualne podejście nauczyciela
Osoby z deficytami uwagi lepiej funkcjonują w środowisku uporządkowanym. Warto ustalić stałe ramy lekcji – rozpoczęcie, cel, wykonanie zadania i podsumowanie. Pomaga to uczniowi „wiedzieć, co dalej”, co zmniejsza niepokój i ułatwia koncentrację. Długie i złożone instrukcje mogą być trudne do zapamiętania. Warto dzielić zadania na małe kroki i upewniać się, że uczeń zrozumiał, czego się od niego oczekuje. Ponadto pochwała za wysiłek i postęp (nie tylko efekt) działa silnie motywująco. Osoby z trudnościami w zakresie uwagi często słyszą krytykę, dlatego wzmacnianie pozytywnych zachowań jest kluczowe. Publiczna krytyka obniża poczucie własnej wartości i zniechęca, co wtórnie może powodować trudności z uwagą. Zamiast uwag na forum klasy, można podejść i szepnąć lub napisać na karteczce, np. „Skup się, zaraz kończymy”. W miarę możliwości należy zapewnić miejsce pracy z dala od okna, drzwi czy hałaśliwych kolegów – dobrym miejscem może być pierwsza ławka, blisko nauczyciela – to ułatwi kontakt wzrokowy i ułatwi przywoływanie uwagi. Uczniowie z zaburzeniami uwagi mogą mieć trudność z ukończeniem wszystkich zadań w czasie lekcji. Zamiast obniżać wymagania merytoryczne, warto dać więcej czasu lub pozwolić na inne formy wykonania pracy (np. ustnie zamiast pisemnie). Osoby z problemami z uwagą często potrzebują „zresetowania” przez aktywność fizyczną. Krótkie przerwy ruchowe lub zmiana pozycji pomagają im wrócić do zadania z większą energią i skupieniem.
2. Dostosowanie materiałów edukacyjnych
Zastosowanie różnorodnych materiałów edukacyjnych, które angażują zmysły, pomaga dzieciom z trudnościami w koncentracji. Zastosowanie kolorowych notatek, schematów czy map myśli pozwala na lepsze przyswajanie wiedzy.
3. Współpraca z rodzicami i specjalistami
Skuteczne wsparcie dla dzieci z zaburzeniami koncentracji wymaga bliskiej współpracy między nauczycielami, rodzicami i specjalistami. Nauczyciele powinni regularnie informować rodziców o postępach ich dziecka, aby wspólnie mogli pracować nad poprawą koncentracji. Ważne jest, aby podejście terapeutyczne było spójne i obejmowało wsparcie zarówno w szkole, jak i w domu.
AUTOR: Monika Rymarczyk-Próchno, Psycholog w DCZPDM w Lubinie
