Okres dorastania to czas intensywnych zmian – nie tylko w zachowaniu, ale przede wszystkim w strukturze i funkcjonowaniu mózgu. Wiele reakcji nastolatków, które dorosłym mogą wydawać się nadmiarowe, impulsywne czy niezrozumiałe, ma swoje biologiczne podłoże. W okresie dorastania mózg młodego człowieka intensywnie się rozwija i zmienia. To czas, gdy różne obszary mózgu dojrzewają w różnym tempie, co wpływa na sposób myślenia, doświadczania oraz przeżywania emocji. Konsekwencje tych procesów dorośli widzą w zachowaniach nastolatków. Intensywne dojrzewanie układu nerwowego u młodych osób może wpływać na sposób podejmowania przez nich decyzji, reagowania na emocje czy postrzegania ryzyka. Zrozumienie zmian zachodzących w mózgu w okresie dojrzewania może pomóc rodzicom spojrzeć na trudne zachowania z większą wyrozumiałością i lepiej wspierać swoje dziecko w tym wymagającym okresie życia.
Okres dojrzewania – co się dzieje z mózgiem
W okresie dojrzewania (adolescencji), trwającym mniej więcej od 11. do 19. roku życia, młodzież staje się bardziej podatna na wpływy otoczenia, zwłaszcza rówieśników. Pojawia się silna potrzeba przynależności do grupy i bycia akceptowanym. W tym samym czasie nastolatkowie zaczynają się też uniezależniać od rodziców, kształtują swoją tożsamość i uczą się samodzielności. Bardzo często naśladują swoich rówieśników – ich styl bycia, zachowania, a nawet ryzykowne wybory, takie jak picie alkoholu czy eksperymentowanie z narkotykami.
To wszystko dzieje się w czasie, gdy mózg nastolatka wciąż intensywnie rozwija się. Na szczególną uwagę zasługują tutaj dwa układy w mózgu:
1. Układ limbiczny – dojrzewa szybciej, już około 12. roku życia. Odpowiada za emocje, impulsy, popędy i poszukiwanie nagród (np. przyjemnych doświadczeń).
2. Kora przedczołowa – dojrzewa znacznie później, nawet do 25. roku życia. To ona odpowiada za myślenie, planowanie, podejmowanie rozsądnych decyzji i kontrolowanie emocji.
Jak można zauważyć wyżej wspomniane obszary rozwijają się w różnym tempie (czyli mamy tzw. desynchronizację rozwojową), dlatego młodzież często ma problem z kontrolowaniem emocji i impulsów. Ich „emocjonalny silnik” działa na pełnych obrotach, ale „hamulce”, czyli logiczne myślenie i samokontrola, nie są jeszcze w pełni gotowe.
To właśnie dlatego nastolatkowie są bardziej skłonni do ryzykownych zachowań – chcą doświadczać nowych rzeczy, szukają silnych emocji, a ich układ nagrody (część układu limbicznego) reaguje mocno na to, co nowe i przyjemne. Dodatkowo, wpływają na to też zmiany hormonalne związane z dojrzewaniem płciowym.
Układ nagrody i rola dopaminy w adolescencji
Okres dojrzewania przynosi gwałtowne zmiany w zachowaniu młodych ludzi. Coraz częściej szukają oni silnych emocji i intensywnych przeżyć, często sami nie do końca rozumiejąc, skąd bierze się ta potrzeba. Eksperymentowanie, impulsywne decyzje i działania podejmowane pod wpływem chwili są typowe dla tego etapu rozwoju. Szczególne znaczenie zaczynają odgrywać relacje z rówieśnikami – to właśnie grupa staje się głównym punktem odniesienia. Przynależność do grupy i zdobycie uznania stają się dla nich priorytetem.
Opisane zmiany są spowodowane intensywnym, w trakcie adolescencji, aktywowaniem się w mózgu układu nagrody, który działa dzięki dopaminie – neuroprzekaźnikowi odpowiadającemu za odczuwanie przyjemności. Mózg nastolatka jest wyjątkowo wrażliwy na nowe i ekscytujące bodźce, a każde „nagrodzenie” – np. lajkiem w mediach społecznościowych, uwagą rówieśników czy nowym doświadczeniem – wywołuje silną reakcję dopaminową. Przykładowo, gdy nastolatek otrzymuje polubienie pod swoim postem, natychmiast odczuwa przypływ radości i ekscytacji – jego mózg reaguje tak, jakby dostał nagrodę. Zaczyna co chwilę odświeżać stronę, żeby sprawdzić, czy pojawiły się nowe lajki – każdy z nich daje mu jeszcze więcej satysfakcji.
Problem w tym, że z czasem mózg domaga się coraz więcej takich bodźców – dlatego korzystanie z mediów społecznościowych może działać niemal jak uzależnienie.
Kiedy tych bodźców brakuje, poziom dopaminy spada – i wraz z nim pogarsza się samopoczucie. Młodzi ludzie stają się bardziej drażliwi, rozdrażnieni, a nawet przygnębieni. Zaburzone funkcjonowanie układu nagrody wpływa również na inne obszary – takie jak skłonność do nadużywania substancji psychoaktywnych, ale także Internetu, gier komputerowych czy ekranów w ogóle. Młodzież staje się bardziej podatna na uzależnienia behawioralne (tzn. uzależnienia od czynności), a także na silne emocje związane z funkcjonowaniem w świecie cyfrowym.
W tym czasie mózg cechuje się bardzo dużą plastycznością – jest wyjątkowo podatny na wpływy zewnętrzne. Wysoka aktywność ośrodka nagrody sprawia, że kontakt z alkoholem lub innymi substancjami psychoaktywnymi w tym wieku niesie poważne ryzyko szybkiego uzależnienia lub innych zaburzeń, które mogą utrzymać się w dorosłości. Warto pamiętać, że rozpoczęcie picia alkoholu przed 14. rokiem życia aż czterokrotnie zwiększa ryzyko wystąpienia alkoholizmu w dorosłości! Dlatego tak ważne jest, aby działania profilaktyczne i edukacyjne były podejmowane odpowiednio wcześnie – zanim młodzi ludzie wejdą w fazę wczesnej adolescencji (Łuszczewska-Sierakowska, Chwedorowicz, Studziński, 2019).
Co może zrobić rodzic? Wsparcie w praktyce
W obliczu burzy emocjonalnej, którą przechodzi nastolatek, rodzice często zadają sobie pytanie: co właściwie możemy zrobić, by go wesprzeć? Odpowiedź nie zawsze jest prosta, ale istnieje kilka kluczowych obszarów, na które warto zwrócić uwagę.
Edukacja i profilaktyka – lepiej zapobiegać niż leczyć
Działania zapobiegające uzależnieniom – w tym od alkoholu – są skuteczne tylko wtedy, gdy stają się świadomą i zrozumiałą wiedzą dla dzieci, młodzieży i całego społeczeństwa. Szczególnie ważne jest, aby byli w nią zaangażowani wszyscy, którzy uczestniczą w procesie wychowania i edukacji – nie tylko rodziny, ale też szkoły i inne środowiska, w których kształtują się relacje młodych ludzi. Istotne jest także promowanie zwyczajów i zachowań, które nie wiążą się z piciem alkoholu w obecności dzieci lub nastolatków. Mózg w okresie dojrzewania, jest bardzo plastyczny – łatwo się zmienia i uczy, ale też łatwo może utrwalić niekorzystne wzorce zachowań. Dlatego to, czego młodzież nauczy się w tym okresie – zarówno w zachowaniu, jak i emocjach – ma ogromne znaczenie dla ich dorosłego życia.
Potrzeba bycia częścią grupy – relacje, które chronią
Dla młodego człowieka ogromne znaczenie ma przynależność do grupy. We współczesnym świecie objawia się to m.in. przez aktywność w mediach społecznościowych. Jednak obecność online nie zastąpi rzeczywistego kontaktu z ludźmi i prawdziwego poczucia bycia ważnym. Dlatego warto zadbać, by nastolatek należał do jakiejś grupy w tzw. „świecie rzeczywistym” – np. drużyny sportowej, zespołu muzycznego, koła teatralnego czy harcerstwa. Wspólne cele i działania, współodpowiedzialność, bycie częścią większej społeczności – to czynniki, które mają działanie ochronne przed obniżonym nastrojem i poczuciem izolacji.
Zaangażowanie ważniejsze niż perfekcja
Niezwykle ważne jest także rozwijanie u nastolatków poczucia sprawczości i wpływu na otoczenie. Jednym ze sposobów jest np. zaangażowanie w działania społeczne. Umiejętność wyznaczania sobie celów w okresie dorastania, ma ogromne znaczenie dla funkcjonowania w dorosłym życiu. Wybory podejmowane w tym czasie w dużym stopniu kształtują późniejsze zdolności do konsekwentnego dążenia do celu. Co ciekawe, nie chodzi tu o realne osiąganie tych celów, lecz o samo zaangażowanie w ich realizację. Cele i związane z nimi aspiracje mogą się zmieniać, jednak sam proces działania, próbowania i rozwijania wewnętrznej motywacji przekłada się później na większe poczucie sensu i dobrostanu w dorosłości (Sutu i in., 2024). Choć decyzje podejmowane w tym czasie bywają tymczasowe i często zmienne, to właśnie wtedy zaczynają się kształtować fundamenty kompetencji potrzebnych w dorosłym życiu.
Z perspektywy dorosłych brak konsekwencji, zmienność zainteresowań czy częste porzucanie celów mogą budzić niepokój – jednak nie świadczą one o trwałych deficytach w przyszłości. Znacznie ważniejsze od osiągnięć jest w tym okresie samo zaangażowanie oraz to, czy młody człowiek czuje się wspierany i doceniany przez swoje otoczenie. To właśnie brak zrozumienia dla tych naturalnych zmian często prowadzi do napięć między pokoleniami i może utrudniać budowanie poczucia własnej wartości i sprawczości u młodzieży.
Równowaga między nauką a odpowiedzialnością
Wielu rodziców skupia się wyłącznie na edukacji, powtarzając: „Rób, co chcesz, tylko dobrze się ucz”. W teorii brzmi to jak troska, ale w praktyce młody człowiek może odebrać to jako sygnał: „Nie interesujesz mnie – dopóki bardzo dobrze zdajesz egzaminy”. Nastolatki potrzebują więcej niż ocen – chcą czuć, że są potrzebne, że ich obecność i wysiłek mają sens. Warto więc angażować ich w domowe sprawy, pozwolić na własne inicjatywy, dawać odpowiedzialność (dostosowaną do wieku), dzięki której zyskają większą niezależność i poczucie wpływu na swoje życie.
Dziecko, które wchodzi w okres dojrzewania, często sprawia wrażenie, jakby chciało się uniezależnić i odciąć od dorosłych. W rzeczywistości jednak wciąż bardzo potrzebuje ich wsparcia, przewidywalności i akceptacji. Bez tej obecności pozostaje bezbronne wobec presji rówieśniczej, ryzykownych pokus i zagrożeń środowiskowych. Odpowiednia opieka, dialog i świadoma profilaktyka mogą realnie zmniejszyć ryzyko uzależnień lub innych problemów oraz pomóc młodemu człowiekowi zbudować solidne fundamenty dojrzałego życia.
Zuzanna Szkrapko, psycholog DCZPDM w Lubinie
